INTERVIEW | Prof. dr. Klaas Sijtsma volgde in september vorig jaar prof. Diederik Stapel tijdelijk op als decaan van de Tilburg School of Social and Behavioral Sciences (TSB), die wegens grootschalige fraude het veld moest ruimen. Nu tekent hij voor een vaste aanstelling.
Op donderdagochtend 1 september 2011 kreeg prof. Klaas Sijtsma (56) het dringende verzoek om zich met spoed naar de kamer van rector Philip Eijlander te begeven. Het zal wel iets met onverwachte bezuinigingen zijn, was de eerste gedachte die bij de nuchtere Groninger opkwam. Toen de rector vertelde dat prof. Diederik Stapel op non-actief was gezet vanwege een verdenking van grootschalige fraude met onderzoekgegevens, was Sijtsma, net als zijn collega-managers, even uit het lood geslagen.
“Het was echt een donderslag bij heldere hemel. Een paar dagen eerder had ik nog met Stapel gesproken, ik had niets aan hem gemerkt.” Maar Sijtsma, hoogleraar Methoden van Psychologisch Onderzoek en vice-decaan onderzoek, was geen tijd gegund om de klap te verwerken. De rector vroeg hem of hij bereid was als interim-decaan aan te treden.
“Ik kreeg een paar minuten bedenktijd. Ik heb ja gezegd, het was ook een soort van burgerplicht, gegeven de omstandigheden waarin we plotseling met zijn allen in verzeild waren geraakt. Na bijna zeven maanden ad interim te zijn geweest heb ik laten weten dat ik bereid was om langer leiding te geven aan deze faculteit als dat op prijs werd gesteld. Dat bleek zo te zijn.” En zo is Sijtsma per 1 april jl. decaan van TSB, zijn mandaat loopt af op 1 september 2014.
Bevlogen wetenschapper
Sommige mensen in zijn omgeving waren verrast door zijn benoeming. Sijtsma staat bekend als een bevlogen en gedreven wetenschapper. Na afronding van zijn studie psychologie in 1982 aan de Rijksuniversiteit Groningen staat zijn wetenschappelijke arbeid vooral in het teken van de methodenleer en statistiek, een discipline waarin hij een stevige reputatie heeft opgebouwd. Zijn carrière bracht hem onder meer in Amsterdam en Utrecht, en vanaf 1997 als hoogleraar in Tilburg.
Het was niet zijn ambitie om na het interim-schap als decaan verder te gaan, zegt Sijtsma. “Maar ik heb altijd al interesse gehad in het besturen en heb tijdens mijn loopbaan veel bestuurlijke functies vervuld.”
Toen op woensdag 7 september ‘het ernstig vermoeden van fraude door de heer Stapel’ wereldkundig werd gemaakt, trok er een mediastorm over de universiteit. Sijtsma bleef als interim-decaan buiten het zicht van de camera’s, hij had alle aandacht nodig voor de eigen, aangeslagen organisatie. “Ik was die eerste maanden vooral crisismanager. Er kwam zoveel op me af, iedereen wilde het naadje van de kous weten. Mensen waren boos en verdrietig, ik was daar continu mee bezig. Wat Stapel heeft gedaan was een flagrante schending van het vertrouwen. Dat is misschien wel het ergste wat een mens kan overkomen.” Intern was de verbijstering zo mogelijk nog groter dan in de buitenwereld.
Menigeen heeft de vraag gesteld, hoe heeft het kunnen gebeuren?
“Ik baseer me op het interim-rapport van de commissie Levelt. Ik heb zelf niks uitgezocht, je loopt elkaar niet voor de voeten. Het antwoord van de commissie komt hier op neer. Stapel is op een buitengewoon geraffineerde manier als individu te werk gegaan. Als iemand die de bedoeling had om via gefingeerde en vervalste data carrière te maken.”
Fors verwijt
De commissie Levelt constateerde een gebrekkig functioneren van de wetenschappelijke kritiek. Dat is nogal een verwijt.
“Dat is een fors verwijt. Mensen zagen dat het bijzonder was dat de onderzoeken van Stapel allemaal zo mooi uitkwamen, maar men dacht ook: het is een knap wetenschapper. En wat verder een rol speelt is dat als mensen iets vermoeden ze dat met elkaar moeten gaan bespreken. Dat vereist veel moed, constateert ook Levelt. Je stelt toch een gevierd wetenschapper ter discussie.”
Sijtsma ziet de affaire Stapel als een grote ramp, vergelijkbaar met een aardbeving. “De stad is ingestort. Wat we eruit moeten leren is dat we beter moeten bouwen. Dat is de strategie die we volgen.”
• Massale belangstelling van de media bij de aanbieding van het (eerste) rapport van de Commissie Levelt
Van de twaalf aanbevelingen van de commissie Levelt zijn de vijf die op de eigen faculteit betrekking hebben direct opgepakt, waarbij Sijtsma opmerkt dat verbeterpunten ook voor andere universiteiten gelden. Het speelt breed in de wetenschap, in vele disciplines. Er wordt op de faculteit TSB een commissie ingesteld die zich bezighoudt met de wijze waarop onderzoekers met data moeten omgaan.
Vanaf het allereerste begin waarbij men besluit data te gaan verzamelen en proefpersonen benadert, tot en met het stadium dat het onderzoek is afgerond en gepubliceerd. De data moeten gemakkelijk toegankelijk zijn voor andere onderzoekers die de gegevens willen controleren of er andere analyses mee willen doen. Deze commissie gaat steekproefsgewijs na of onderzoekers zich aan regels houden. Maar, benadrukt Sijtsma, ‘we maken er geen inquisitie van’. Het is de bedoeling dat onderzoekers ervan leren.
Wantrouwen leidt tot oorlog
Het bedrijven van wetenschap is geen individuele maar een groepsaangelegenheid. Waarmee Sijtsma overigens onderzoekers die veel in hun eentje werken – zoals bijvoorbeeld wiskundigen –beslist niet verdacht wil maken. De decaan ziet in zijn omgeving tal van onderzoekers die in twee- of drietallen werken, die elkaar controleren. “Je kunt niet overal een politieman op zetten, daarmee kan je geen organisatie overeind houden. Als alles op wantrouwen is gebaseerd dan leidt dat volgens mij uiteindelijk tot oorlog.”
Met name promovendi en medeauteurs zijn slachtoffer van het ‘meesterbrein in oplichting’ Stapel, maar ook diens eigen gezin, merkt Sijtsma op. En het is een klap voor de wetenschap, in het bijzonder de psychologie die internationaal in hoog aanzien staat. De tijd zal volgens de decaan moeten uitwijzen of de Tilburgse universiteit, en de faculteit TSB in het bijzonder, negatieve gevolgen ondervindt van de affaire Stapel. Vooralsnog zijn er geen tekenen die daar op wijzen.
Voor recent benoemde prominente hoogleraren als Siegwart Lindenberg en Jaap Denissen was het bijvoorbeeld geen reden om af te zien van hun leerstoel. Ook de bekende Amsterdamse onderzoeker Jelte Wicherts is recent bij TSB begonnen. De aanmelding van nieuwe studenten vertoont geen dip. Sijtsma heeft van collega’s in het land geen negatieve geluiden opgevangen. “We gaan op volle kracht door, we laten ons niet blijvend ontmoedigen door de acties van één persoon. Deze faculteit is méér dan alleen Stapel.”
[Een verkorte versie van dit interview is geplaatst in Univers mei 2012]
