ANALYSE | Op woensdag 28 november wordt het eindrapport gepresenteerd over de wetenschappelijke fraude die sociaal psycholoog prof. Diederik Stapel heeft gepleegd. Veel is al bekend omdat eerder de resultaten van deelonderzoeken zijn gepubliceerd.
Een nieuw detail zou kunnen zijn dat Stapel ook ergens een niet bestaande co-auteur heeft opgevoerd in een van zijn wetenschappelijke artikelen. Prof. Kees Schuyt (voorzitter van de KNAW-commissie wetenschappelijke integriteit) maakte daar namelijk zijdelings een opmerking over tijdens een debat van de VSNU in december vorig jaar. Maar tot op heden is die kennelijke spookauteur nog niet opgedoken.
Een aspect dat onderbelicht is gebleven is hoe Diederik Stapel in 2006 op de Universiteit van Tilburg terecht is gekomen. Hij is namelijk weggekocht bij de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), zoals dat ook wel met voetballers gebeurt. In een interview met Onderwijs Brabant, na het verschijnen van het rapport van de commissie Levelt in oktober 2011, noemde de Tilburgse rector het begrip ‘wegkopen’ wat overtrokken. Hij sprak liever over ‘scouten’. Dat klinkt inderdaad een stuk vriendelijker, maar het binnenhalen van Stapel paste in de strategie om de Tilburgse universiteit te versterken met wetenschappelijk toptalent van elders.
Naam en faam
Dat alles op alles werd gezet om hoogleraren van naam en faam aan de Tilburgse universiteit te binden komt naar voren in een rapport van het CHEPS (Center for Higher Education Policy Studies) uit 2006. In dat rapport ‘Investeren in Dynamiek’ is in kaart gebracht hoe universiteiten hun wetenschappelijke positie versterken. Een van de ondervraagde instellingen was de Universiteit van Tilburg.
In het rapport van CHEPS staat dat de Faculteit Sociale Wetenschappen (zoals die toen nog heette) torenhoge ambities had. ‘De missie van de FSW is om een topspeler te zijn in het Nederlandse en internationale onderzoek op het gebied van de sociale en gedragswetenschappen. Niet op alle terreinen, maar op geselecteerde niches’. Het rapport laat zien in wat voor klimaat Stapel werd binnengehaald.
De Tilburgse universiteit wilde een sprong naar de top maken. Omdat de universiteit dat talent niet in alle disciplines in huis had, gooide men een hengel uit in de vijver van collega-instellingen. Het staat letterlijk in het rapport: Elders wegkopen van talent was een bewuste strategische keuze. Tilburg was en is daarin trouwens niet uniek, ook andere universiteiten zijn actief op de transfermarkt van topwetenschappers.
Faculteit kwam uit diep dal
Voor FSW was de opdracht om een toppositie te verwerven een enorme krachttoer. De faculteit kwam uit een diep dal. Rond de eeuwwisseling was een stevige reorganisatie noodzakelijk gebleken, docenten en hoogleraren die niet (voldoende) functioneerden kregen hun congé. Het CHEPS-rapport: ‘Het mes is diep in de faculteit gezet om een nieuw onderzoekslandschap te creëren met een nieuw onderzoeksprofiel en nieuwe mensen.’
Een andere mentaliteit deed zijn intrede op de faculteit. Onderzoekers zouden meer afgerekend worden op wetenschappelijke publicaties. Dat leverde hen punten op waarmee ze (meer) tijd konden verkrijgen om (meer) onderzoek te verrichten. Zij werden vrijgesteld van het geven van onderwijs aan studenten. Colleges geven en studenten begeleiden stond lager in aanzien dan onderzoek.
Ook in financieel opzicht waaide de wind uit een andere hoek. Min of meer noodgedwongen want de faculteit was erg afhankelijk van externe middelen (van NWO, KNAW, EU-Kaderprogramma’s) staat in het rapport te lezen. Met andere woorden, onderzoekers die met aansprekende projecten externe financiële bronnen konden aanboren waren meer dan welkom.
In dat plaatje paste prof. Diederik Stapel perfect. Hij was de gedroomde kandidaat om de top van de Olympus te bereiken. Hij had in zijn nog jonge carrièrre een uitmuntende reputatie opgebouwd en Tilburg wilde hem maar al te graag hebben. In 2006 stapte hij in Tilburg in een gespreid bedje.
Stapel heeft zijn nieuwe broodheren niet teleurgesteld, hij haalde in zijn Tilburgse jaren inderdaad heel wat extern onderzoeksgeld binnen. Dankzij frauduleus handelen, weten we inmiddels.
Onaantastbare status
De vraag dringt zich op of de Tilburgse universiteit, in casu de Faculteit Sociale Wetenschappen, zich niet teveel heeft laten verblinden door de hartstochtelijke wens om aansluiting te vinden bij de internationale kopgroep. Het doet denken aan voetbalclubs die jacht maken op (veronderstelde) topvoetballers om op het hoogste niveau mee te kunnen draaien. Het komt nogal eens voor dat voor veel geld aangekochte spelers toch niet zo talentvol zijn als de voetbalscouts beweerden.
Er is nog een ander risico en dat is dat de tegenspraak verdwijnt. Je moet als medewerker van een faculteit wel heel sterk in je schoenen staan om kritiek te durven uit op de hoogleraar die met veel fanfare is binnengehaald. Op voorhand staat zo iemand al op een voetstuk en is boven alle twijfel verheven. Dat was met Stapel ook het geval.
Gebrek aan kritische geest
En als er al medewerkers zijn die de euvele moed hebben om lastige vragen te stellen, dan stuiten ze op bestuurders die verantwoordelijk zijn voor de transfer en die niet willen geloven, laat staan toegeven, dat ze wellicht een ernstige beoordelingsfout hebben gemaakt. Want al een jaar voor het frauduleus handelen naar buiten kwam waren er signalen dat Stapel de hand lichtte met de regels van wetenschappelijke integriteit. Maar met die signalen gebeurde niets. Ook de commissie Levelt constateerde in de interim-rapportage dat een kritische houding, zo wezenlijk voor de wetenschap, vrijwel ontbrak op de faculteit.
Als je met de kennis van nu het CHEPS-rapport leest dan kan de conclusie niet anders zijn dan dat de universiteit het debacle deels zelf over zich af heeft geroepen. Het is al te gemakkelijk om Diederik Stapel als enige schuldige aan te wijzen. De universiteit effende onbedoeld zelf het pad voor ‘de affaire Stapel’. De gretigheid om kost wat kost een absolute topper aan te trekken heeft de faculteit de das omgedaan.
__________________________________________________________
Ongekende ijver van Stapel
In april 2010 legde een vulkaanuitbarsting op IJsland het vliegverkeer in Noordwest-Europa plat. Het natuurgeweld gooide ook voor het onderzoeksinstituut Tiber roet in het eten. Een geplande conferentie van Tiber kon geen doorgang vinden. Veel buitenlandse deelnemers en sprekers meldden zich af. Maar voor organisator Diederik Stapel zat er ook een positieve kant aan het verhaal. De interne nieuwsbrief van de faculteit (29 april 2010): ‘Maar, het blijkt maar weer, elk nadeel heeft zijn voordeel, vernemen we uit de mond van een teleurgestelde maar ook positieve Diederik Stapel. Want er kwam ineens een enorm vrijetijdruimte waarin twee artikelen werden geproduceerd! Nu afwachten in welke journal de door de IJslandse Stapelwolk verantwoordelijke output zal neerdalen.’
Niemand binnen de faculteit die vraagtekens plaatste bij deze ongekend hoge wetenschappelijke productiviteit. Wel werden er grapjes gemaakt over de IJslandse ‘Stapelwolk’.
Stapel als persoonlijke vriend
Het interim-rapport van de commissie Levelt uit oktober 2010 maakte ook gewag van de vrienschappelijke, bijna familiaire omgang van prof. Stapel met zijn promovendi. Citaat uit het rapport: ’De heer Stapel koos zorgvuldig de junioronderzoekers met wie hij de intensieve één-op-één werkwijze wilde aangaan. Met hen werd een innige band gesmeed. Vele promovendi beschouwden hem als een persoonlijke vriend. Men kwam thuis bij hem, had gezamenlijke diners, ging gezamenlijk naar theater etc. Een dergelijke situatie is niet bevorderlijk voor het kritisch volgen van de “meester”’.
Een blijk van die innige band is een pagina uit het proefschrift van de Bulgaarse promovenda Yana Avramova. ‘To Diederik’ staat er (zie illustratie). Een proefschrift opgedragen aan de promotor die informeel met zijn voornaam wordt aangeduid. En blijkbaar niemand die daar van opkeek binnen de faculteit.
> Lees ook: Prof. Vingerhoets ook bijna slachtoffer van zijn collega Stapel [oktober 2011]
> Eindrapport drie commissies [november 2012]
> Tilburgse universiteit scherpt begeleiding promovendi aan [januari 2012]
> Rector Tilburgse universiteit: ‘Stapel had een dijk van een cv’ [oktober 2011]
> Sociale faculteit herpakt zich na affaire Stapel [juni 2012]
> VSNU-debat: ‘Bellen moesten rinkelen bij aanpak van Stapel’ [december 2011]
